İklim Kanunu, Sera Gazı ve Yapay Gıdalar: Geleceğin Gıda Savaşları

Türkiye’de İklim Kanunu: Ne Getiriyor?

Türkiye’nin ilk İklim Kanunu, iklim değişikliğiyle mücadelede hukuki bir çerçeve oluşturmak amacıyla hazırlandı. Henüz yasalaşma sürecinde olan bu kanun, sera gazı emisyonlarının azaltılması, temiz üretim teknolojilerine geçiş ve karbon piyasasının kurulması gibi temel alanları kapsıyor.

Kanun teklifi, AK Parti milletvekillerince meclise sunuldu ve TBMM Çevre Komisyonu'nda AK Parti ve MHP'nin oylarıyla kabul edildi. CHP, İYİ Parti ve DEM Parti ise teklifin yetersiz olduğu ve çeşitli eksiklikler barındırdığı gerekçesiyle muhalefet şerhi koydu.

Teklife göre:

- Her ilde İl İklim Değişikliği Kurulları kurulacak.

- Sera gazı salımı belirli sınırların üzerine çıkan tesislere idari cezalar uygulanacak.

- Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) kurulacak; bu sistemle tesisler, karbon tahsisatlarına göre üretim yapacak.

- Karbon ayak izi yüksek olan ürünlerin ithalatında ek düzenlemeler uygulanabilecek.

Yani bu kanun yalnızca çevresel bir düzenleme değil, aynı zamanda ekonomik ve sektörel dönüşümün de bir aracı olacak gibi görünüyor.

Sera Gazı Bildirimi Nedir ve Neden Önemlidir?

İklim Kanunu’nun en teknik ama en kritik maddelerinden biri, sera gazı emisyonlarının düzenli olarak bildirilmesi zorunluluğudur. Bu yükümlülük, özellikle yüksek emisyon üreten sanayi tesisleri ve büyük ölçekli hayvancılık işletmeleri için geçerli olacak.

Tesisler, ne kadar sera gazı (CO₂, CH₄, N₂O gibi) saldıklarını hesaplayarak belirli bir formatta her yıl raporlamak zorundadır. Bu veriler, bakanlık tarafından yönetilen dijital sistemlere yüklenir ve bağımsız denetçiler tarafından doğrulanır.

Peki sınır aşılırsa ne olacak?

- Sera gazı salımı belirlenen sınırları aşarsa, milyonlarca liralık para cezaları uygulanabilecek.

- İşletmeler karbon tahsisatlarını aşarsa, karbon borsasında ek hak satın almak zorunda kalacak.

- Bu da yüksek maliyet anlamına gelir ve işletmenin üretimini sınırlayabilir.

Kısacası “hayvanın sıçmasını engellemek” değil belki ama o gübredeki metanı enerjiye çevirmiyorsan, doğrudan ekonomik ceza alacaksın. Yani işletmeler, çevre dostu yöntemleri seçmeye ekonomik olarak mecbur bırakılıyor.

Dolaylı Yoldan Üretim Sınırlandırması mı?

Kanun ve politikalar doğrudan “şu kadar üretim yap” demese de, uygulanan kısıtlar dolaylı bir sınırlamaya yol açabilir. Bu tür politikalar zamanla şu sonuçlara neden olabilir:

- Karbon salımı yüksek üreticiler için maliyet artar.

- Küçük çiftçiler “yeşil üretim”e geçemezse sektörden çekilmek zorunda kalabilir.

- Büyük şirketler daha hızlı adapte olur ve piyasayı domine eder.

Bu durumda devreye “çevreci alternatif gıdalar” girer. Bitki bazlı et benzerleri, laboratuvar ortamında üretilen yapay etler ve hatta böcek proteinleri gibi ürünler, geleneksel etin yerine önerilmeye başlanır. Böylece, gerçek et üretimi fiziki olarak değil ama ekonomik olarak sınırlandırılmış olur.

Sonuç: Et yasaklanmaz ama ulaşılmaz hale gelir. Gerçek et “lüks”, yapay et “standart” olur.

Bu noktada mesele artık sadece çevre değil, aynı zamanda gıda egemenliği ve toplumsal adalet konusudur.

Dünyada İklim Kanunları ve Uygulamaları

Türkiye, İklim Kanunu’yla geç de olsa küresel iklim hukukuna adım atıyor. Peki diğer ülkelerde durum ne?

Avrupa Birliği: 2021’de yürürlüğe giren Avrupa İklim Yasası ile AB, 2050’de “net sıfır emisyonlu kıta” olmayı yasal zorunluluk haline getirdi. 2030 için ara hedef: %55 emisyon azaltımı.

Birleşik Krallık: 2008’de çıkarılan “Climate Change Act”, dünyadaki ilk bağlayıcı iklim yasasıdır. 2050 net sıfır hedefi yasada tanımlıdır.

Almanya: Sektör bazlı emisyon sınırları koyan Klimaschutzgesetz (İklim Koruma Yasası), Anayasa Mahkemesi tarafından genç kuşakların hakkını korumadığı gerekçesiyle sertleştirildi.

Fransa ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde de benzer yasalar uygulanmakta. Ortak noktaları:

- Emisyon hedeflerinin yasal zorunluluk haline getirilmesi

- Karbon ticaret sistemleriyle üretimin kontrol edilmesi

- Yeşil teknolojilere geçişin desteklenmesi

Bu örnekler Türkiye için hem ilham hem de baskı yaratıyor; özellikle AB ile ticaret yapan firmalar için uyum zorunlu hale geliyor.

Yapay Gıdalar: Yeni Bir Gıda Rejimine Geçiş Mi?

İklim Kanunu gibi düzenlemeler, yapay gıdalara geçişi doğrudan zorunlu kılmıyor. Ancak dolaylı teşvik ve yönlendirmelerle bu geçişi hızlandırıyor olabilir. Bu konuyu üç başlık altında inceleyelim:

a) Bilimsel Yönü

Yapay et, laboratuvarda hayvan hücrelerinden üretiliyor. Bu yöntem teorik olarak daha az sera gazı salıyor ve daha az kaynak tüketiyor. Ancak:

- Hücre üretimi için genetik müdahale gerekebiliyor.

- İşlenmiş gıdalara yakın olduğu için sağlık etkileri halen belirsiz.

Bitki bazlı etler (bezelye, soya) ise genellikle ultra işlenmiş ürünler kategorisinde. Metabolik hastalıklarla ilişkisi tartışma konusu.

b) Ekonomik Yönü

- Gerçek et üretimi maliyetli hale geldikçe, yapay gıdalar daha cazip hale geliyor.

- Küçük üretici desteklenmediği sürece pazardan çekilmek zorunda kalabilir.

• Büyük firmalar (Nestlé, Cargill, Tyson) bu pazarı kontrol etmeye hazırlanıyor.

• c) Etik Yönü

  - Hayvan kesilmeden et üretmek birçok kişi için etik bir kazanım.

  - Ancak gıda tercihlerimizin büyük şirketlerce yönlendirilmesi, toplumsal eşitlik ve gıda egemenliği açısından tehlikeli olabilir.

  Bu nedenlerle yapay gıdaların yükselişi sadece bir “teknolojik gelişme” değil, aynı zamanda ekonomik ve ideolojik bir dönüşümün habercisidir.

Gerçek Sorulara Gerçek Cevaplar

İklim Kanunu bir başlangıç. Ancak bu yasanın nasıl uygulanacağı, hangi sektörleri nasıl etkileyeceği ve gelecekte nasıl dönüşümlere yol açacağı hala belirsiz.

Ancak şu gerçekleri artık göz ardı edemeyiz:

- Sera gazı emisyonları iklim krizinin ana nedeni.

- Mevcut üretim sistemleri bu emisyonları artırıyor.

- Yasalarla bu sistemler dönüştürülmeye çalışılıyor.

- Bu dönüşüm, sadece çevresel değil; aynı zamanda ekonomik, politik ve kültürel sonuçlar doğuruyor.

Yani bu mesele sadece “çevreyi koruyalım” meselesi değil. Aynı zamanda “nasıl bir dünyada, kimlerin belirlediği kurallarla, ne yiyeceğiz?” sorusunun da cevabı.

Eğer yapay gıdalar teşvik edilecekse, bu kararın kim tarafından, hangi şeffaflıkla ve kimin yararına alındığını sormamız gerekiyor.

İklim krizi bahanesiyle, gıda sisteminin tümüyle bir avuç küresel şirketin eline geçmesi; doğayı korumaktan çok, insanı yönetmeye dönüşebilir.

Bu yüzden soru şu: "İklimi mi kurtarıyoruz, yoksa gıdayı mı kaybediyoruz?"

Sera Gazı Emisyonunun Bilimsel Temelleri ve Politik Yansımaları

İklim değişikliğinin başlıca nedeni, insan faaliyetleri sonucunda atmosfere salınan sera gazlarının birikimidir. Özellikle karbondioksit (CO₂), metan (CH₄) ve diazot monoksit (N₂O) gibi gazlar, atmosferdeki doğal sera etkisini kuvvetlendirerek küresel ısınmaya yol açmaktadır.

Bilimsel literatüre göre:

- Atmosferdeki CO₂ yoğunluğu, 2024 itibariyle 420 ppm seviyesine ulaşmıştır (NOAA verisi).

- Bu rakam, buz çekirdeklerinden elde edilen 800.000 yıllık geçmişe göre tarihte görülmemiş bir düzeydedir.

- Metan, CO₂’ye göre 28 ila 36 kat daha güçlü bir ısınma etkisine sahiptir (IPCC, AR6).

Bu nedenle, sera gazı envanterinin şeffaf şekilde tutulması, ulusal iklim politikalarının temel yapı taşıdır. Türkiye, 2021 yılında Paris Anlaşması’nı onaylayarak “2053 net sıfır emisyon” hedefi belirlemiş ve bu hedef doğrultusunda yasal düzenlemelere gitmektedir.

İklim Kanunu bu bağlamda yalnızca çevresel değil, aynı zamanda ekonomik yapının yeniden düzenlenmesine zemin hazırlayan bir politika aracıdır.

Gıda Sistemleri ve İklim Politikalarının Kesişimi

Gıda üretimi, özellikle hayvancılık sektörü, küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %14.5’ini oluşturmaktadır (FAO, 2013). Bu emisyonların büyük bölümü sığır ve koyun gibi geviş getiren hayvanlardan kaynaklanan metan salımına, ayrıca arazi kullanımı değişiklikleri ve yem üretimi kaynaklı karbondioksit salımına dayanmaktadır.

İklim politikalarının tarımsal üretim sistemlerine etkisi çok katmanlıdır:

- Emisyon hedefleri, üretim biçimlerini yeniden yapılandırmaya zorlamaktadır.

- Sürdürülebilir tarım uygulamaları (konvansiyonel yerine agroekolojik sistemler) desteklenmektedir.

- Aynı zamanda yapay ya da alternatif gıdalar (laboratuvar eti, bitki bazlı proteinler) için yatırım ve teşvik mekanizmaları oluşturulmaktadır.

Bu durumun doğurabileceği üç temel kırılma noktası vardır:

1. Üretici-tüketici ilişkilerinde asimetri: Küçük üretici iklim koşullarına uyum sağlayamazsa, büyük gıda firmalarının hegemonyası artar.

2. Beslenme biçimlerinin dönüşümü: Hayvansal protein tüketimi kültürel olarak marjinalleşebilir; yapay etler toplumsal norm haline gelebilir.

3. Gıda egemenliği: Ulusların ve bireylerin ne üreteceği ve ne tüketeceği konusunda karar verme yetisi sınırlanabilir.

Bu çerçevede, iklim politikalarının yalnızca çevresel değil, aynı zamanda **politik-ekonomik egemenlik alanlarını yeniden şekillendirdiği** açıkça görülmektedir.

Küçük Üretici Perspektifi: Dönüşüme Uyum Mümkün mü?

İklim Kanunu ve benzeri çevresel düzenlemeler, sanayi tesislerinden hayvancılık işletmelerine kadar çok geniş bir üretici yelpazesini etkiliyor. Ancak en kırılgan grubu küçük ölçekli çiftçiler oluşturuyor. Türkiye'de Tarım ve Orman Bakanlığı'nın 2023 verilerine göre, toplam tarımsal işletmelerin %90'dan fazlası küçük aile işletmeleri.

Bu işletmeler için:

- Sera gazı raporlama altyapısı yok.

- Alternatif enerji ve biyogaz sistemlerine yatırım yapacak finansmanları sınırlı.

• Karbon piyasası gibi karmaşık mekanizmalar anlaşılır değil.

Bu tablo, sadece çevre değil, aynı zamanda **sosyal adalet** açısından da değerlendirilmesi gereken bir dönüşüme işaret ediyor. İklim politikaları, küçük üreticiyi dışlamadan, yerel bilgi ve pratiklerle birlikte çalışarak şekillenmelidir. Aksi takdirde bu kesim ya kayıt dışına itilecek ya da üretimi bırakmak zorunda kalacaktır.

Yapay Gıdalara Akademik Eleştiriler: Sürdürülebilirlik Gerçek mi?

Yapay et ve bitki bazlı et alternatifleri genellikle daha sürdürülebilir seçenekler olarak sunuluyor. Ancak bu iddia, bazı akademik çalışmalarda sorgulanmıştır. Örneğin:

- 2020 tarihli bir Oxford Üniversitesi çalışması, yapay et üretiminin enerji tüketiminin bazı senaryolarda geleneksel etten daha fazla olabileceğini göstermiştir.

- Bitki bazlı alternatiflerin çoğu, yüksek oranda işlenmiş ürünler olup, uzun vadeli sağlık etkileri konusunda kapsamlı veri eksikliği söz konusudur.

Bu çerçevede, “daha sürdürülebilir” söylemi, belirli metriklere (sera gazı salımı) indirgenmekte ve sosyal, kültürel, sağlık gibi çok boyutlu etkiler göz ardı edilmektedir. Akademik çevrelerde bu yaklaşım, “teknolojik indirgemecilik” olarak adlandırılır.

Küresel İklim Adaleti

İklim krizinin esas sebebi, tarihsel olarak sanayileşmiş (zengin) ülkelerin yüzyıllardır atmosfere saldığı sera gazları.
Ama bugün bu krizle mücadele için alınan önlemlerin yükü, çoğu zaman gelişmekte olan (daha az kaynak sahibi) ülkelere bindiriliyor.

• Sanayileşmiş ülkeler, 18. ve 19. yüzyıldan itibaren çevreyi kirleterek büyüdüler.

• Şimdi iklim krizine karşı “herkes karbon salımını azaltsın” diyorlar.

• Ama gelişmekte olan ülkelerin hâlâ büyümeye, kalkınmaya ihtiyacı var.

• Üstelik bu ülkelerin:

  • Temiz teknolojiye ulaşması zor (pahalı),

  • Uluslararası finans kaynaklarına erişimi sınırlı.

Örneğin

• • • Almanya kömürden çıkmak için milyarlarca euro harcayabiliyor.

    • Ama Türkiye’de ya da Afrika’daki ülkelerde küçük çiftçiler, karbon salımını azaltacak yatırımı yapacak imkâna sahip değil.

    • Buna rağmen, aynı iklim kurallarına uymak zorundalar.

Bu durum, bazı uzmanlarca "iklim adaletsizliği" olarak tanımlanıyor.
Yani “kirliliği yaratan sorumlu” ile “bedelini ödeyen” aynı değil, ama sistem bunu görmezden geliyor. Bu çerçevede, iklim politikalarının sadece “teknik” değil, aynı zamanda “politik” bir mesele olduğunu kabul etmek zorundayız.